ناباروری با شیوع ۲۰ درصدی در بین زوج‌های ایرانی، یک معضل جدی و نیازمند توجه مسئولان و سیاست‌گذاران است. همچنین، ضروری است که آگاهی زوج‌های درباره علل و درمان‌های ناباروری افزایش یابد تا با اقدام به‌موقع و مراجعه به مراکز درمان ناباروری فرصت طلایی فرزندآوری را از دست ندهند.

به گزارش روابط عمومی مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا، دکتر مژده ذنوبی، فلوشیپ ناباروری و دکتر بهرنگ آبادپور، جراح و متخصص اورولوژی، اعضای تیم تخصصی مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا که در برنامه تلویزیونی پایان ناباروری حضور یافته بودند، به تشریح علل و درمان‌های ناباروری پرداختند.

دکتر ذنوبی، در ابتدا با تأکید بر پرهیز از درمان‌های متفرقه، گفت: نخستین توصیه به زوج‌های نابارور، مراجعه به یک مرکز درمان ناباروری معتبر است، زیرا در چنین مراکزی متخصصان رشته‌های مختلف در کنار هم و به صورت گروهی کار می‌کنند و می‌توانند با یک دید کامل و جامع، برنامه درمانی مناسب را به زوج‌ها پیشنهاد کنند. متأسفانه ما با زوج‌های زیادی مواجه می‌شویم که گاه چندین سال به پزشکان مختلف مراجعه کرده‌اند، آزمایشات و عکسبرداری‌های متعدد و تکراری انجام داده‌اند و نتیجه‌ای نگرفته‌اند. در حالی که ما در مرکز ابن‌سینا به‌صورت گروهی کار می‌کنیم و متخصصان زنان، مردان، جنین‌شناسی، داخلی، اندومتریوز و ... در کنار هم در مرکز فعالیت می‌کنند و هنگامی که زوج‌‌های نابارور به مرکز ما مراجعه می‌کنند، این آسودگی خاطر را دارند که همه جنبه‌های مختلف تشخیص و درمان در نظر گرفته می‌شود و ما تا پایان راه و دستیابی به نتیجه، در کنارشان هستیم.

دکتر آبادپور نیز با تأکید بر مراجعه همزمان زن و شوهر برای درمان ناباروری گفت: طبق آمار سهم علل مردانه و زنانه در بروز ناباروری برابر است‌. بنابراین، ضروری است که زن و شوهر هر دو با هم برای درمان ناباروری مراجعه کنند. در واقع، درمان ناباروری نباید روی فرد انجام شود، بلکه از همان ابتدا همسران باید با هم مراجعه کنند تا در کلینیک زنان بررسی‌های لازم برای خانم و در کلینیک مردان بررسی لازم برای آقا انجام شود. سپس متخصصان زنان و مردان نتایج بررسی‌ها را با هم به اشتراک می‌گذارند تا به بهترین تصمیم برسند.

ذنوبی درباره چگونگی انتخاب درمان مناسب برای زوج‌های نابارور توضیح داد: برخلاف تصور عمومی، خط اول درمان استفاده از روش‌های کمک‌باروری مانند IUI و IVF نیست‌. در گام نخست، باید علت ناباروری مشخص شود. برای نمونه، زوجی پس از اقدامات مختلف درمانی به مرکز ما مراجعه کردند و ما در بررسی‌های اولیه دریافتیم که خانم دچار کم‌کاری تیروئید است. یا در مواردی ما با خانم جوانی مواجه می‌شویم که دچار تنبلی تخمدان یا سندرم تخمدان پلی‌کیستیک است و اضافه وزن دارد. به این خانم توصیه می‌کنیم که دست‌کم پنج تا ده درصد وزن خود را کاهش دهد و همین کاهش وزن می‌تواند تا حدی اختلالات تخمک‌گذاری‌‌ و کیفیت تخمک‌ها را بهبود دهد و شانس بارداری طبیعی را افزایش دهد. بنابراین در بسیاری موارد اصلاح سبک زندگی و دوری از آلودگی‌های شغلی و محیطی و یا قطع مصرف داروهای خاص، روند باروری بهبود می‌یابد.

دکتر آبادپور در خصوص درمان ناباروری مردان گفت: گام نخست ما گرفتن یک شرح حال دقیق است، هم شرح حال فعلی و هم پیشینه و سوابق پزشکی. زیرا ممکن است عوامل، رویدادها یا بیماری‌هایی مربوط به گذشته باشد که خود فرد از تأثیر آنها بر باروری آگاه نباشد. سپس آزمایش اسپرموگرام درخواست می‌شود‌ و اگر لازم باشد، بررسی‌های دیگر، مانند عکسبرداری یا سونوگرافی درخواست می‌شود. در مواردی، متوجه می‌شویم که سبک زندگی نامناسب و عوامل محیطی مؤثر است که در این موارد، اصلاح سبک زندگی را پیشنهاد می‌کنیم و درمان انتظاری را پیش می‌گیریم. البته، گاهی این روند نتیجه نمی‌دهد و یا زمان لازم را در اختیار نداریم، در این صورت از درمان دارویی متناسب با شرایط هر فرد استفاده می‌کنیم. گفتنی است درمان دارویی در آقایان به یک دوره زمانی حداقل سه تا شش ماهه نیاز دارد و برای زوج‌هایی کاربرد دارد که زمان کافی دارند. در مواردی نیز در بررسی‌های ناهنجاری یا مشکلی یافت می‌شود، مانند واریکوسل، که نیاز به جراحی دارد که در مرکز با پیشرفته‌ترین تجهیزات جراحی میکروسکوپی انجام می‌دهیم. اگر این موارد نتیجه‌بخش نبود، به سراغ درمان‌های کمک‌باروری می‌رویم.

دکتر ذنوبی در ادامه درباره روش‌ کمک‌باروری IUI گفت: IUI یا تزریق اسپرم به داخل رحم یکی از روش‌هایی کمک‌باروری است که در علل ناباروری زنانه، مانند اندومتریوز خفیف یا متوسط، اختلالات تخمک‌گذاری‌‌، اختلالات ترشحات سرویکس یا دهانه رحم، مانند وجود آنتی‌بادی‌های ضد اسپرم در مخاط سرویکس و ناباروری با علت نامشخص پیشنهاد می‌شود. البته شرط لازم انجام IUI این است که لوله‌های رحمی خانم باز باشد.

دکتر آبادپور نیز با برشمردن اندیکاسیون‌های مردانه IUI افزود: در آقایان در مواردی که اختلال در انتقال اسپرم وجود دارد، یعنی اختلال در مقاربت یا اختلال در مجرا، از این روش استفاده می‌کنیم. همچنین، در مواردی که اختلال خفیف تعداد یا تحرک اسپرم وجود دارد، از IUI استفاده می‌کنیم. افزون بر اینها، در مواردی که احتمال انتقال بیماری در اثر مقاربت وجود دارد، این روش به کار برده می‌شود.

در ادامه، دکتر ذنوبی چگونگی انجام درمان به روش IUI را تشریح کرد: در ابتدا خانم از روز سوم پریود در سیکل تحریک تخمک‌گذاری‌‌ با دارو قرار میگیرد و به دنبال آن، آمپول‌های گنادوتروپین تجویز می‌شود. در اواسط سیکل، یعنی روزهای ۱۳ تا ۱۴ سیکل قاعدگی، با انجام سونوگرافی رشد فولیکول‌ها را ارزیابی می‌کنیم، اگر رشد مناسب بود، آمپول hcg برای آزادسازی تخمک تجویز می‌شود و برای ۳۶ ساعت پس از تزریق، نوبت انجام IUI تنظیم می‌شود. در روز عمل از آقا نمونه اسپرم گرفته و شستشو داده می‌شود. سپس با کاتتر مخصوص اسپرم در حجم کم (حدود نیم CC) از راه واژن به داخل رحم تزریق می‌شود. از آنجا که تزریق اسپرم و آزادسازی تخمک همزمان است، رسیدن تخمک و اسپرم به هم تسهیل و تسریع می‌شود‌. حدود دو هفته بعد آزمایش بارداری انجام می‌شود تا نتیجه مشخص شود. البته طی این دو هفته هم برای حمایت فاز لوتئال پروژسترون تجویز می‌شود. میزان موفقیت این روش حدود ۱۸ درصد است و این عمل یک عمل سرپایی است و خانم می‌تواند پس از ۲۰ دقیقه استراحت در مرکز، کارهای معمول خود را انجام می‌دهد.

دکتر آبادپور درباره روش کمک‌باروری IVF یا میکرواینجکشن توضیح داد: روش IVF یک روش پیشرفته کمک‌باروری است که در ایران، همپای مراکز پیشرفته جهان انجام می‌شود. میکرواینجکشن یا ICSI نیز نوعی از IVF است که امروزه بیشتر از این روش استفاده می‌شود. در حوزه ناباروری‌، وقتی اختلال تعداد، کارایی، شکل و یا تحرک اسپرم شدید باشد و روش‌های دیگر نتیجه‌بخش نباشد، از این روش استفاده می‌کنیم. برای این روش، یا اسپرم از نمونه مایع منی به دست می‌آید و آماده‌سازی می‌شود و یا از نمونه بافت بیضه با جراحی میکروتسه اسپرم را استخراج می‌کنیم.

دکتر ذنوبی در ادامه درباره اندیکاسیون‌های زنانه استفاده از روش IVF یا میکرواینجکشن و چگونگی انجام آن توضیح داد: مهم‌ترین علت زنانه انجام روش آی وی اف یا میکرواینجکشن، انسداد لوله‌های رحمی است. همچنین، در موارد اندومتریوز شدید، چسبندگی‌های لگنی، اختلالات شدید تخمک‌گذاری‌‌، کاهش ذخیرۀ تخمدان و همچنین حفظ باروری از این روش استفاده می‌شود. انجام آی وی اف پروتکل‌های دارویی گوناگونی دارد و معمولاً با تجویز گنادوتروپین‌ها از روز سوم قاعدگی‌ آغاز می‌شود. البته گاهی مصرف دارو از سیکل قبل آغاز می‌شود. پس از تجویز گنادوتروپین‌ها، سونوگرافی‌های منظم و پیاپی انجام می‌شود تا سایز فولیکول‌ها بررسی شود. وقتی فولیکول‌ها به اندازه مناسب رسیدند، آمپول hcg برای آزادسازی تخمک تزریق می‌شود و زمان عمل تخمک‌کشی یا پانکچر تخمدان برای ۳۶ ساعت بعد تعیین می‌شود. در این عمل کوتاه و سرپایی با هدایت سونوگرافی و با ساکشن فولیکول‌ها از تخمدان خارج می‌شوند و به بخش جنین‌شناسی منتقل می‌شوند. در صورت مناسب بودن کیفیت تخمک‌ها، در عمل آی وی اف تخمک و اسپرم در محیط آزمایشگاهی در کنار هم قرار داده می‌شوند تا لقاح یابند و در عمل میکرواینجکشن یک اسپرم به‌طور مستقیم به داخل یک تخمک تزریق می‌شود. 

دکتر ذنوبی در ادامه افزود: در صورتی که لقاح موفقیت آمیز باشد و تقسیم سلولی تخمک بارورشده آغاز شود، ۲ تا ۵ روز بعد به جنین منتقل می‌شود. معمولاً با توجه به سن و شرایط خانم، یک تا دو جنین منتقل می‌شود و جنین‌های مازاد فریز می‌شوند. میزان موفقیت این روش معمولاً حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد است که به عوامل مختلفی همچون سن خانم بستگی دارد. این عمل بسیار کم‌عارضه است. در موارد اندکی ممکن است خونریزی کم رخ دهد و همچنین، عارضه دیگر آن سندرم تحریک بیش از حد تخمدان است که امروز با استفاده از سیکل‌های خاص آنتاگونیست‌ها، این عارضه بسیار کمتر دیده می‌شود.

دکتر آبادپور درباره استفاده از روش میکرواینجکشن در درمان سقط مکرر گفت: برخی از زوج‌هایی که مشکل سقط مکرر دارند، وقتی به ایشان روش میکرواینجکشن پیشنهاد می‌شود، می‌گویند ما مشکل ناباروری نداریم و خانم باردار می‌شود‌. در حالی که مواردی از سقط مکرر ناشی از بالا بودن شاخص شکست DNA اسپرم یا DFI است و در چنین مواردی ما برای یافتن اسپرم سالم و بدون آسیب کروموزومی، از روش میکرواینجکشن استفاده می‌کنیم

دکتر ذنوبی درباره درمان اختلال تخمک‌گذاری‌‌ در خانم‌ها گفت: همان‌طور که گفته شد، طیفی از درمان‌ها از اصلاح سبک زندگی و کاهش وزن تا درمان دارویی در این موارد کاربرد دارد. اما در مواردی که اختلال شدید است و به درمان دارویی پاسخ نمی‌دهند، مانند موارد شدید سندرم تخمدان پلی‌کیستیک، از لاپاراسکوپی برای نازک‌تر کردن پوسته تخمدان استفاده می‌کنیم که پس از آن و با ایجاد تغییرات هورمونی، پاسخ تخمدان به داروهای تحریک تخمک‌گذاری بهبود می‌یابد.

در بخش دیگری از گفت‌وگو دکتر آبادپور درباره مصرف مکمل‌های بدنسازی هشدار داد و گفت: برخی از افراد برای تقویت توده عضلانی از استروئیدهای آنابولیک استفاده می‌کنند. حتی در برخی باشگاه‌ها هم این مکمل‌ها در اختیار ورزشکاران قرار داده و گفته می‌شود که بعداً می‌توانند از داروهای پاک‌کننده و جبران‌کننده استفاده کنند. در حالی که در اغلب موارد آسیب این مکمل‌ها بر دستگاه تناسلی دائمی است. در واقع این مکمل‌ها با تداخل در محور هیپوفیز به دستگاه تناسلی، باعث اختلال در سیستم هورمونی می‌شوند و تعداد اسپرم را کاهش می‌دهند و حتی در موارد به صفر می‌رسانند. بنابراین، ورزشکاران باید نسبت به عوارض جدی و برگشت‌ناپذیر مصرف چنین مکمل‌هایی بر توان باروری هشیار باشند.

دکتر ذنوبی درباره آمنوره یعنی فقدان قاعدگی و علل و درمان‌های آن توضیح داد: آمنوره یعنی خانم پریودهای ماهانه ندارد و معمولاً به سه دسته تقسیم می‌شود. نخست، آمنوره هیپوتالامیک که ناشی از تغییرات در هیپوتالاموس است. در آزمایشات این دسته از خانم‌ها، سطح گنادوتروپین‌ها پایین است. ورزشکاران حرفه‌ای که ورزش شدید می‌کنند و همچنین خانم‌های دچار آنورکسی یا کاهش وزن شدید، معمولاً دچار چنین عارضه‌ای می‌شوند که خوشبختانه درمان‌پذیر است. این دسته از خانم‌ها با تزریق گنادوتروپین‌ها و تحریک تخمک‌گذاری‌‌ در سیکل آی وی اف، می‌توانند باردار شوند. گروه دیگر، گروهی هستند که غدد هیپوتالاموس و هیپوفیز به‌درستی عمل می‌کنند، اما تخمدان‌ها ذخیره مناسبی ندارند. این گروه آمنوره هایپرگنادوتروپیک نامیده می‌شوند که در آزمایشات آنها سطح هورمون‌های FSH و LH بالا است و نتایج ارزیابی‌ها شبیه وضعیت یائسگی است. در این دسته، متأسفانه آی وی اف به تنهایی مؤثر نیست و به استفاده از تخمک اهدایی نیاز است. دسته سوم، آمنوره پرولاکتینوما است که پریود نشدن خانم ناشی از بالا بودن سطح هورمون پرولاکتین است که معمولاً با مصرف داروهای کاهنده پرولاکتین، مشکل برطرف می‌شود.

دکتر آبادپور در پایان صحبت‌های خود به نارسایی ثانویه ناباروری‌، به عنوان یکی از علل ناباروری مردان اشاره کرد و افزود: نارسایی ثانویه بیضه وضعیتی است که در اثر کم‌کاری غده هیپوفیز و عدم ترشح هورمون‌های تحریک‌کننده تولید تستوسترون و اسپرم ایجاد می‌شود. یعنی در اثر تولید نشدن هورمون‌های FSH و LH بیضه دچار نارسایی ثانویه می‌شود و اسپرم تولید نمی‌کند. این وضعیت با هورمون‌درمانی درمان می‌شود و ممکن است حتی تا دو سال نیز طول بکشد، بنابراین، آقایان باید صبور باشند و درمان خود را پیگیری کنند.

دکتر ذنوبی نیز در پایان صحبت‌هایش به میوم‌های رحمی، به عنوان یکی از مشکلات شایع خانم‌ها اشاره کرد و افزود: میوم‌ها یا فیبروم‌ها غدد خوش‌خیمی در رحم هستند که حدود ۷۰ درصد خانم‌های در سنین باروری به آن مبتلا می‌شوند. میوم‌ها اندازه‌های مختلفی دارند و گاه هیچ علامتی ندارند و به‌طور تصادفی کشف می‌شوند. میوم‌ها بر اساس محل قرارگیری به سه دسته ساب‌موکوزال، اینترامورال و ساب‌سروزال تقسیم می‌شوند که دو دسته اول به دلیل قرار گیری در داخل و دیواره داخلی حفره رحم ممکن است مانع لانه‌گزینی جنین شوند، خطر سقط جنین یا زایمان زودرس را افزایش دهند یا مانع خون‌رسانی به رحم شوند. در چنین مواردی میوم‌ها با استفاده از روش هیستروسکوپی برداشته می‌شوند.

این دو متخصص مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا در پایان گفت‌وگو بر اهمیت حمایت زوج‌های نابارور از یکدیگر و صبر و پایداری در درمان تأکید کردند و از زوج‌های نابارور خواستند که زمان طلایی خود را با درمان‌های متفرقه هدر ندهند و از ابتدا به مراکز معتبر درمان ناباروری مراجعه کنند.