ناباروری با علل مردانه حدود نیمی از علل ناباروری زوج‌ها را تشکیل می‌دهد. علل مردانه ناباروری خود را در قالب اختلالات اسپرم نشان می‌دهند که این اختلالات در آزمایش اسپرموگرام یا آنالیز مایع منی مشخص می‌شوند.

به گزارش روابط عمومی مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا، دکتر بهرنگ آبادپور، جراح و متخصص اورولوژی و فلوشیپ پیوند کلیه، عضو تیم تخصصی مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا در گفت‌وگویی به تشریح شاخص‌های اسپرم و ناهنجاری‌های شایع اسپرم پرداخت و گفت: برای تشخیص اختلالات اسپرم به حداقل ۲ آزمایش اسپرموگرام به فاصله ۲ تا ۳ هفته نیاز است و یک آزمایش برای قضاوت درباره وضعیت اسپرم ملاک نیست، زیرا ممکن است برخی عوامل که آثار موقت دارند بر آزمایش اول تأثیر گذاشته باشند. برای انجام آزمایش اسپرم حتماً باید حداقل ۲ تا ۵ روز از آخرین انزال گذشته باشد.

دکتر آبادپور با اشاره به اختلالات کلی اسپرم، کم بودن حجم مایع منی یکی از اختلالات نمونه مایع منی برشمرد و گفت: اگر در آزمایش‌های مکرر حجم مایع منی کمتر از حد نرمال گزارش شود، علل مختلفی می‌تواند باعث این اختلال باشد. دسته اول، اختلالات آناتومیک مانند اختلال لوله‌های اسپرم‌بر، کیسه منی یا پروستات است. دسته دوم، اختلالات کارکردی است، یعنی به لحاظ آناتومی مشکلی وجود ندارد، اما به علل همچون پایین بودن سطح هورمون‌های مردانه در کارکرد دستگاه تناسلی اختلال وجود دارد. دست سوم، اختلالات عصبی مانند ضایعات نخاعی یا عوارض بیماری‌های عصبی همچون MS است‌. دسته چهارم، مصرف برخی داروهایی است که باعث اختلالاتی مثل برگشت مایع منی به داخل مثانه می‌شود.

این متخصص اورولوژی پایین بودن تعداد اسپرم را از دیگر اختلالات اسپرم دانست و توضیح داد: به‌طور طبیعی در هر میلی‌لیتر از مایع منی باید حداقل پانزده میلیون اسپرم وجود داشته باشد. این اختلال که الیگواسپرمی نام دارد، با انجام آزمایش اسپرم در آزمایشگاه‌های معتبر اختصاصی، یعنی آزمایشگاه‌های مراکز درمان ناباروری، تشخیص داده می‌شود. الیگواسپرمی ممکن است به عللی همچون واریکوسل، اختلالات هورمونی، انسداد لوله‌های اسپرم‌بَر رخ دهد. البته در برخی موارد نیز پایین بودن تعداد اسپرم ایدیوپاتیک یا ناشی از علل ناشناخته است. در مواردی که الیگواسپرمی به دلیل اختلالات هورمونی رخ می‌دهد، معمولاً تعداد اسپرم کمتر از ۵ تا ۱۰ میلیون است. بنابراین اگر در آزمایش‌های مکرر تعداد اسپرم کمتر از این حد باشد، ما حتماً ارزیابی‌های هورمونی را انجام می‌دهیم.

عضو تیم تخصصی مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا در ادامه به آزواسپرمی به‌عنوان یکی از علل ناباروری مردان اشاره کرد و افزود: آزواسپرمی یعنی نبودِ اسپرم در مایع منی. یعنی وقتی نمونه منی پس از سانتریفیوژ در آزمایشگاه بررسی می‌شود، هیچ اسپرمی در آن دیده نمی‌شود. یکی از علل آزواسپرمی انسداد در لوله‌های اپیدیدیم یا لوله‌های وازدفران (اسپرم‌بر) است که می‌تواند مادرزادی، ناشی از عفونت یا دستکاری‌های ناشی از جراحی باشد. یکی دیگر از علل آزواسپرمی اختلال تولید اسپرم در بیضه یا اسپرماتوژنز است که می‌تواند مادرزادی یا ناشی از عواملی مثل واریکوسل، چرخش بیضه و ناهنجاری‌های ساختاری باشد. علت دیگر آزواسپرمی اختلالات غددی، مانند سندرم کالمن است که باعث کاهش ترشح هورمون‌های تحریک اسپرم‌سازی می‌شود.

دکتر آبادپور  در ادامه با اشاره به شاخص تحرک اسپرم به‌عنوان یکی از شاخص‌های مورد ارزیابی در آزمایش اسپرم گفت: یکی دیگر از اختلالات اسپرم آسنتواسپرمی یا کم بودن تحرک اسپرم است. حداقل ۳۲ درصد از اسپرم‌ها باید دارای حرکت رو به جلو باشند. این حداقل نرمال برای تحرک اسپرم است. اگر در ۲ آزمایش حرکت اسپرم زیر محدوده نرمال باشد، تشخیص آسنتواسپرمی مطرح می‌شود. عللی همچون واریکوسل، ناهنجاری‌های ساختاری اسپرم، وجود آنتی‌بادی‌های علیه اسپرم، عفونت دستگاه تناسلی، انسداد نسبی مجاری انتقال اسپرم و عدم انزال طولانی‌مدت می‌توانند موجب آستنو اسپرمی می¬شوند.

این متخصص اورولوژی با اشاره به شاخص شکل یا مورفولوژی اسپرم به‌عنوان یکی از شاخص‌های ارزیابی اسپرم، توضیح داد: برای بررسی شکل اسپرم معیارهای بسیار دقیق و سختگیرانه‌ای وجود دارد و دست‌کم ۴ درصد اسپرم‌ها باید طبق این معیارهای دقیق، باید دارای شکل نرمال باشند. اگر مورفولوژی نرمال اسپرم کمتر از ۴ درصد باشد، به آن تراتوزواسپرمی  گفته می‌شود. تشخیص تراتوزواسپرمی در پیش‌آگهی باروری و درمان ناباروری و همچنین، طرح‌ریزی درمان بسیار مهم است. اختلال مورفولوژی اسپرم می‌تواند ناشی از عللی مانند واریکوسل، اختلالات ساختار میکروسکوپی اسپرم و عفونت باشد.

دکتر آبادپور در ادامه به اختلال افزایش گلبول‌های سفید در مایع منی اشاره کرد و توضیح داد: لکوسیتواسپرمی یعنی بالا بودن تعداد گلبولهای سفید در مایع منی یکی دیگر از اختلالات اسپرم است که ناشی از وجود عوامل التهابی است‌. به‌طور طبیعی در هر میلی‌لیتر از مایع منی باید حداکثر یک میلیون گلبول سفید وجود داشته باشد و اگر بیش از این باشد، مطرح‌کننده لکوسیتواسپرمی است. این افزایش گلبول‌های سفید ممکن است اثر سوء بر اسپرم داشته باشد و باعث کاهش توان باروری شود. علت افزایش گلبول‌های سفید در مایع منی معمولاً وجود عفونت در بیضه‌ها، کیسه منی، پروستات، مجاری و ادرار است. اگر علت مشخص شود و درمان مناسب انجام شود، سطح گلبول‌های سفید به حد نرمال می‌رسد. اما اگر علت پیدا نشود یا درمان مؤثر نباشد از روش‌های کمک‌باروری استفاده می‌شود.

این متخصص اورولوژی اختلال نکرواسپرمی را یکی دیگر از ناهنجاری‌های اسپرم دانست و گفت: گاه در مایع منی هیچ اسپرم فعال یا متحرکی دیده نمی‌شود که به آن نکرواسپرمی گفته می‌شود. در این شرایط با استفاده از تکنیک‌های پیشرفته آزمایشگاهی بررسی می‌کنیم که آیا این اسپرم‌های بی‌تحرک زنده‌ و قابل استفاده در روش‌ میکرواینجکشن هستند یا نه. 

عضو تیم تخصصی مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا در پایان یادآور شد: گاه ممکن است چند اختلال با هم وجود داشته باشد که ناشی از عللی مثل واریکوسل، قرار گرفتن در معرض حرارت، قرار گرفتن در معرض سموم و امواج مضر و یا وجود استرس بر بیضه‌ها باشد. آقایان باید بدانند که تشخیص اختلالات اسپرم و علت ناباروری متکی به آزمایش دقیق و تخصصی اسپرم است، بنابراین، باید این آزمایش را حتماً در یک آزمایشگاه تخصصی در مراکز درمان ناباروری انجام دهند، نه آزمایشگاه‌های عمومی تا پزشک بتواند بر اساس نتایج دقیق و معتبر درباره درمان تصمیم‌گیری کند.